Podstawowe zasady prawa: Co każdy członek organizacji non-profit powinien wiedzieć

Kompaktowy przegląd kluczowych zasad i regulacji, które wpływają na funkcjonowanie organizacji pozarządowych

Społeczniku, w dzisiejszym artykule przedstawię Ci podstawowe informacje o organizacjach pozarządowych, które powinieneś wiedzieć. Nie ma jednego aktu prawnego, który regulowałaby całość zagadnień związanych z funkcjonowaniem organizacji pozarządowych. Organizacje pozarządowe dzielimy ze względu na formę prawną na te, które posiadają osobowość prawną oraz na organizacje, które nie maję takiej osobowości. Najczęściej jednak organizacje te prowadzone są jako podmioty z osobowością prawną. Dotyczy to przede wszystkim fundacji oraz stowarzyszeń rejestrowych. Taka forma prawna zakłada oddzielenie majątku podmiotu od majątku osób je tworzących. Podstawy funkcjonowania stowarzyszeń opisane są w ustawie Prawo o stowarzyszeniach, fundacji – w ustawie o fundacjach. Ogólne zasady dotyczące funkcjonowania organizacji pozarządowych są zawarte w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Stowarzyszenie rejestrowe zgodnie z ustawą z dnia 7 kwietnia 1989 Prawo o stowarzyszeniach może być założone jedynie przez co najmniej 7 osób na zebraniu założycielskim. Osoby te na zebraniu założycielskim podejmują uchwały o: powołaniu organizacji, przyjęciu statutu, wyborze władz stowarzyszenia. Następnie zarząd składa wniosek (razem z wymaganymi załącznikami) o rejestrację stowarzyszenia do Krajowego Rejestru Sądowego. Stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do KRS, w skład niego mogą wchodzić osoby prawne. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą odpłatną. Jest to zatem korporacja prywatnoprawna posiadająca osobowość prawną, która może zakładać terenowe jednostki organizacyjne, zrzeszać się w związkach stowarzyszeń, przyjmować w poczet swych członków osoby prawne oraz korzystać z ofiarności publicznej i przyjmować dotacje od organów władzy państwowej i innych instytucji.   Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz ofiarności publicznej. Prawo o stowarzyszeniach dopuszcza również możność uzyskania przez tego typu zrzeszenia rejestracji jako organizacja pożytku publicznego, a także jako przedsiębiorca, którego zyski przeznaczane mogą być tylko na działalność statutową stowarzyszenia.

W myśl powołanej ustawy stowarzyszenia są „narzędziem” do realizacji wolności obywatelskich: prawa do zrzeszania się oraz prawa do równego, bez względu na przekonania, czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i prawa do wyrażania zróżnicowanych poglądów, a także realizacji indywidualnych zainteresowań.

Stowarzyszenie charakteryzuje się tym, ze zrzesza osoby, które osiągają wspólne cele na zasadzie dobrowolności. Stowarzyszenie jest samorządne, oparte na pracy społecznej swoich członków. Takie stowarzyszenie ma prawo do wypowiadania się w sprawach publicznych

Powołana ustawa reguluje również instytucję stowarzyszeń zwykłych, które nie podlegają rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Jest to uproszczona forma realizacji wolności obywatelskich w postaci prawa do zrzeszania się oraz prawa do równego, bez względu na przekonania, czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i prawa do wyrażania zróżnicowanych poglądów, a także realizacji indywidualnych zainteresowań.          Stowarzyszenie zwykłe powstaje na podstawie wpisu do ewidencji stowarzyszeń zwykłych Starosty. Do jego powołania wystarczą jedynie trzy osoby. Formalności są proste, nie trzeba tworzyć statutu – do ich działania wystarczy regulamin. Zgodnie z ustawą z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach. Założenie stowarzyszenia zwykłego jest zarezerwowane tylko dla osób fizycznych. Osoby prawne takie jak firmy, spółki czy inne organizacje pozarządowe nie mogą być założycielami stowarzyszenia zwykłego, nie mogą być również członkami takiej organizacji. Stowarzyszenie zwykłe nie ma osobowości prawnej jest tzw. „ułomną osobą prawną”. Natomiast może zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane. Źródła finansowania to m.in. składki członkowskie czy dotacje, ale nie może prowadzić działalności ekonomicznej (odpłatnej albo gospodarczej).

Z kolei ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 o fundacjach, opisuje zasady powoływania i funkcjonowania oraz zamykania fundacji, a także wskazuje cele, dla których fundacje mogą być powoływane. Cele te powinny być zgodne z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto powinny być społecznie lub gospodarczo użyteczne (w szczególności chodzi tu o: ochronę zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświatę i wychowanie, kulturę i sztukę, opiekę i pomoc społeczną, ochronę środowiska oraz opiekę nad zabytkami).

Fundację może założyć osoba fizyczna, niezależnie od jej obywatelstwa i miejsca zamieszkania, jak również osoba prawna. Często fundację tworzy kilka osób które łączy ten sam cel, lecz możliwe jest także założenie i prowadzenie fundacji tylko przez jednego człowieka – fundatora. Fundacja posiada własną osobowość prawną, co za tym idzie, jest ona niezależnym podmiotem prawa.

Fundator lub fundatorzy w formie aktu notarialnego powołują ją do życia. Jest to tak zwany akt fundacyjny – oświadczenie o ustanowieniu fundacji i przeznaczeniu na jej rzecz określonego majątku.  Fundator po założeniu fundacji tworzy statut fundacji, określa także skład i organizację zarządu, sposób jego powołania członków oraz obowiązki i uprawniania jakie będą mieli. Obowiązkiem fundatora jest sformułowanie jaki jest cel fundacji, zasad oraz formy działania fundacji. Fundator może być prezesem lub zajmować inne stanowisko w zarządzie fundacji, nie ma on jednak obowiązku prawnego uczestnictwa w dalszym działaniu fundacji. Fundacja podlega rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS). Fundacja ma prawo prowadzenia działalności gospodarczej (w takich fundacjach fundusz założycielski powinien wynosić minimum 1000 złotych), pracami fundacji kieruje zarząd. Na fundacji spoczywa obowiązek składania co rok sprawozdań ze swojej działalności odpowiedniemu ministrowi, wybranemu ze względu na główne cele fundacji (wzór sprawozdania określa rozporządzenie z 8 maja 2001 w sprawie ramowego zakresu sprawozdania z działalności fundacji) oraz obowiązek podania tego sprawozdania do publicznej wiadomości.

Zarówno stowarzyszenia, jak i fundacje podlegają ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w skrócie określanej jako „ustawa o pożytku”.  Bywa ona nazywana konstytucją III sektora, gdyż wprowadziła podstawowe definicje: organizacji pozarządowej i wolontariatu. Określono w niej również zasady współpracy z administracją publiczną i wprowadzono pojęcie pożytku publicznego.

Ustawa o pożytku posługuje się dwoma pojęciami prawnymi,  z których wypływają różne skutki prawne dla organizacji pozarządowych, tj:. :  (1)„organizacji pożytku publicznego” i (2)„działalności pożytku publicznego”.

[działalność pożytku publicznego]

Działalność pożytku publicznego jest pojęciem szerszym. Zgodnie z art. 3 ust. 1 tej ustawy jest to działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych. Organizacja społeczna, która prowadzi taką działalność pożytku publicznego, nie nabywa automatycznie statusu organizacji pożytku publicznego przez to, że wykonuje działania należące do zadań sektora publicznego. Sfera zadań publicznych to między innymi działania z zakresu: pomocy społecznej; wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; tworzenia warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej; udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększania świadomości prawnej społeczeństwa; integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; działalności charytatywnej; ochrony i promocji zdrowia; promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej; równych praw kobiet i mężczyzn; nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania;kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;wspierania i upowszechniania kultury fizycznej; ratownictwa i ochrony ludności; macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka; przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym; itd.

[organizacja pożytku publicznego]

Status OPP może uzyskać organizacja pozarządowa (z wyjątkiem partii politycznych partii i należących do nich fundacji, związków zawodowych, organizacji pracodawców oraz samorządów zawodowych), jak również spółka kapitałowa powołana w celu niezwiązanym z prowadzeniem działalności gospodarczej, jeżeli prowadzi przez co najmniej dwa lata działalność w obszarach tzw. pożytku publicznego, które zostały określone ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Ponadto organizacja musi spełniać dodatkowe kryteria, dotyczące między innymi jawności działania, kontroli w organizacji. Status OPP nadają organizacjom wydziały gospodarcze Krajowego Rejestru Sądowego sądów rejonowych odpowiednich dla adresu siedziby organizacji. Status ten jest nadawany na własny wniosek organizacji aspirującej.

Organizacja pozarządowa działa w sferze pożytku publicznego, jeśli zadania, których się podejmuje, aby realizować swoje cele statutowe, należą do zadań sfery publicznej. Statutowe działania prowadzone przez organizację nie muszą zawierać się we wszystkich wymienionych dziedzinach sfery publicznej  – wystarczy, że dotyczą jednej.

Ustawa ta stanowi reguły prawne w zakresie realizacji zadań publicznych przy współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi. Formami realizacji tych zadań są między innymi: zlecania zadań (głównie poprzez konkursy dotacyjne); konsultacje aktów prawnych, a także możliwość udzielania pożyczek, poręczeń i gwarancji organizacjom pozarządowym; obowiązek uchwalania programu współpracy między samorządem a organizacjami pozarządowymi, w którym opisane są lokalne zasady współpracy; możliwość uchwalania programu współpracy między organem rządowym a organizacjami pozarządowymi;  wprowadzenie mechanizmu inicjatywy lokalnej, za pomocą której mieszkańcy (jako grupa nieformalna lub organizacja pozarządowa) mogą wystąpić do władz z propozycją wspólnego wykonania jakiegoś zadania.

Status OPP daje następujące przywileje organizacjom niepublicznym:

• możliwość otrzymywania 1,5 % podatku dochodowego od osób fizycznych, które wybierają organizację, której chcą przekazać te środki za pomocą odpowiedniego wpisu w deklaracji PIT;
• zwolnienie od podatków: dochodowego od osób prawnych, od nieruchomości, od czynności cywilnoprawnych; oraz zwolnienie od opłat skarbowych i sądowych
• prawo do nieodpłatnego informowania o ich działalności przez jednostki publicznej radiofonii i telewizji.

Posiadanie przez organizację statusu organizacji pożytku publicznego nakłada na nią obowiązki sprawozdawczości, aby wszyscy zainteresowani mogli uzyskać informacje, na co wydane zostały pieniądze przekazywane przez darczyńców. Na obowiązki te składa się publikowanie i składanie w Departamencie Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej dorocznego sprawozdania finansowego i merytorycznego. Oprócz Krajowego Rejestru Sądowego obowiązek prowadzenia rejestru organizacji OPP i ogólnego nadzoru nad nimi spoczywa na Departamencie Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Ta sama instytucja ma również prawo do przeprowadzania kontroli tych organizacji. Ponadto ustawa o OPP ustanowiła Radę Działalności Pożytku Publicznego oraz wojewódzkie, powiatowe i gminne rady działalności pożytku publicznego, które pełnią rolę organów doradczo-opiniujących.

Ustawa wprowadza również pojęcie wolontariusza, czyli osoby, która bezpłatnie wykonuje „pracę” (która nie jest „pracą” w sensie prawnym; w ustawie określonej słowem „świadczenia”) dla organizacji pozarządowej lub administracji publicznej, zgodnie z określonymi zasadami, a także wyjaśnienie, że członek stowarzyszenia, wykonujący społecznie swe działania, również jest wolontariuszem.

Oprócz powyższych ustaw ważne są również ustawy i rozporządzenia, które regulują różne aspekty dotyczące również stowarzyszeń i fundacji, np. ustawa o podatku dochodowym – opisuje kwestię zwolnień podatkowych; ustawa o podatku VAT – zasady płacenia tego podatku; ustawa o finansach publicznych – niektóre szczegóły w realizacji projektów, dofinansowanych z publicznych pieniędzy; ustawa o prawie autorskim – zasady np. zawierania umów o dzieło z autorami projektów lub wykorzystania zdjęć, kodeks pracy – kwestie zatrudniania itd.

Paweł Nowacki

Prawnik

Od 2000 roku związany z obsługą cywilno-prawną, od Głównego Urzędu Ceł po Izbę Celną w Warszawie, Ponad 10 lat pracy jako Asystent Sędziego  w Izbie Pracy Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego. Od dwóch lat związany z jedną z warszawskich kancelarii prawnych

Przeczytaj również inne wpisy