Wolontariat pracowniczy, czym jest i jak prosto do niego podejść w swojej organizacji?

Wolontariat pracowniczy jest to jedna z form aktywności pracowników. Aktywność ta odnosi się do działań i inicjatyw, w których pracownicy firmy lub organizacji angażują się w prace wolontariackie, często ze wsparciem i zachętą ze strony pracodawcy. Może on przyjmować różne formy, od udziału w jednodniowych akcjach charytatywnych po dłuższe projekty społeczne. Poprzez takie działania firmy mogą wywierać pozytywny wpływ na lokalne społeczności.

Przepisy nie rozróżniają oddzielnej kategorii wolontariatu pracowniczego. Ogólna definicja wolontariusza znajduje się w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Stosownie do art. 2 przedmiotowej ustawy wolontariuszem jest osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie. Praca wolontariusza jest dobrowolna, wobec tego nie ma on obowiązków, które musiałby wykonać, aby umowa o wolontariat była ważna. Oczywistym jest jednak, że
powinien wypełniać zadania, wyznaczone przez zleceniodawcę (podmiot korzystający), z należytą starannością. Zatem zarówno w przypadku wolontariatu pracowniczego, jak i klasycznego pracuje się bez oczekiwania wynagrodzenia, żeby pomóc potrzebującym oraz wesprzeć lokalną społeczność z tą różnicą, że wolontariat pracowniczy jest inicjowany i wspierany przez firmę.

Pracodawcy wspierają lub sponsorują wolontariat pracowniczy poprzez dostarczanie środków, narzędzi, czasu pracy lub innych zasobów.
Z kolei dla pracowników jest metodą budowy ducha zespołowego, rozwijania umiejętności i wzmocnienia poczucia satysfakcji z pracy. Firmy, które aktywnie angażują się w wolontariat pracowniczy, często zyskują na pozytywnym wizerunku wśród konsumentów, partnerów biznesowych. Klasyczny wolontariat jest zaś inicjatywą indywidualną i zazwyczaj koncentruje się wyłącznie na pomocy społecznej
bez zaangażowania korporacyjnego. Tak jak wyżej zostało wskazane w obowiązującym w Polsce systemie prawnym brak aktów prawnych regulujących wprost kwestie wolontariatu pracowniczego. Ustawą regulującą zasadnicze zagadnienia odnoszące się do wolontariatu, jako takiego, jest ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie , której przepisy należy odpowiednio stosować do kwestii związanych z wolontariatem pracowniczym. Odmienny charakter prawny wolontariatu pracowniczego oraz rodzaj i właściwość stosunków prawnych powstających w ramach tej formy działalności, charakteryzuje się między innymi na tym, że wolontariat pracowniczy polega na angażowaniu się wolontariuszy-pracowników, przy istotnym wsparciu przedsiębiorcy, w działalność wolontariacką na rzecz organizacji pozarządowych i instytucji publicznych lub społecznych, którym przepisy Ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie przyznają status „korzystających”.

Wolontariat pracowniczy tym różni się od podstawowej formy wolontariatu, że poza wolontariuszem-pracownikiem i korzystającym, występuje podmiot trzeci, tj. przedsiębiorca-pracodawca, zapewniający finansowe i organizacyjne wsparcie dla działań wolontariackich swoich pracowników.

W ramach wolontariatu pracowniczego, w przypadku gdy, działają trzy podmioty, dochodzi do powstania relacji faktyczno-prawnych pomiędzy:
1) wolontariuszem-pracownikiem a przedsiębiorcą-pracodawcą;
2) wolontariuszem-pracownikiem a korzystającym;
3) przedsiębiorcą-pracodawcą a korzystającym.

Analizując powyższe relacje, warto poświęcić więcej uwagi ich stronom. Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie szczegółowo określa, jakie podmioty mogą korzystać ze świadczeń wolontariuszy. Stosownie do treści zapisów ustawy, świadczenia wolontariuszy mogą być wykonywane na rzecz:
1) organizacji pozarządowych;

2) osób prawnych i jednostek organizacyjnych działających na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego, w zakresie ich działalności statutowej, w
szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego;

3) stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego;

4) organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej;

5) jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanym przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej.

Przywołany wyżej katalog podmiotów, które są uprawnione do korzystania ze świadczeń wolontariuszy, jest katalogiem zamkniętym.
Ustawowy katalog osób uprawnionych do korzystania ze świadczeń wolontariuszy, w tym świadczeń wolontariuszy-pracowników, nie wymienia osób fizycznych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, bezpośrednie świadczenie działalności wolontariackiej na rzecz osób fizycznych nie skutkuje jakąkolwiek sankcją, w szczególności wynikającą z przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Konsekwencją zamknięcia kręgu podmiotów ustawowo uprawnionych do korzystania ze świadczeń wolontariuszy (bez ujęcia w tym kręgu osób fizycznych), jest brak możliwości korzystania, zarówno przez wolontariusza-pracownika, jak i osobę fizyczną odbierającą jego pomoc, z dobrodziejstw przywołanej wyżej ustawy, przede wszystkim korzyści podatkowych. Innymi słowy, pomoc na rzecz osób fizycznych zgodnie z ustawą można jedynie zorganizować za pośrednictwem lub przy udziale organizacji, które należą do podmiotów, wymienionych w przytoczonym katalogu. W konsekwencji, korzystającym ze świadczeń wolontariuszy będzie jedynie taki podmiot, który został określony w powołanym wyżej katalogu.

Obowiązki korzystającego wobec wolontariusza

Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie nakłada na korzystającego określone obowiązki wobec wolontariusza, które odnoszą się bezpośrednio również do wolontariuszy-pracowników wykonujących świadczenia w ramach wolontariatu pracowniczego.
Korzystający z wolontariatu ma obowiązek:
1. zawarcia z wolontariuszem umowy w formie pisemnej, jeśli stosunek wolontariatu ma trwać dłużej niż 30 dni,
2. przeszkolenia wolontariusza w zakresie bhp,
3. poinformowania o przysługujących wolontariuszowi prawach i ciążących na nim obowiązkach oraz umożliwić mu dostępu do tych informacji w formie ustnej lub pisemnej, np. ulotki lub regulaminu,
4. dostarczyć wolontariuszowi wszelkich materiałów i środków, niezbędnych do właściwego wykonywania zadań, wynikających z umowy wolontariatu, na żądanie wolontariusza zwrócić koszty, które poniósł on w związku z wykonywanym świadczeniem,
5. poniesienia kosztów szkoleń i kursów, które są niezbędne do prawidłowego wykonywania obowiązków wolontariusza,
6. opłacenia podróży służbowych i wypłacania diet na zasadach obowiązujących pracowników,
7. zapewnienia wolontariuszowi bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
8. na żądanie wolontariusza wystawić zaświadczenia i opinie na temat świadczonej przez niego pracy.

Wolontariusz może być ubezpieczony:
1. od następstw nieszczęśliwych wypadków; jeśli czas trwania wolontariatu jest krótszy niż 30 dni, wolontariusz musi być ubezpieczony na ten okres, jeśli natomiast umowa o wolontariat została zawarta na czas nieokreślony – na pierwsze 30 dni wolontariatu. W przypadku wolontariatu na okres dłuższy niż 30 dni wolontariusz jest ubezpieczony na mocy ustawy o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób
zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach.
2. od odpowiedzialności cywilnej; nie jest obowiązkowe, natomiast w sytuacji gdy wolontariusz w związku z pełnieniem funkcji mógłby wyrządzić szkodę korzystającemu, innej osobie lub instytucji, ubezpieczenie pokrywałoby wartość ewentualnego odszkodowania.
3. Oprócz tego wolontariusz może posiadać ubezpieczenie zdrowotne, nie jest ono jednak obowiązkowe. Jeżeli jednak wolontariusz nie jest nim objęty z żadnego innego tytułu, korzystający może go ubezpieczyć. Składka zdrowotna za wolontariusza wynosi 9% wysokości minimalnego wynagrodzenia ustalonego w danym roku.

Obowiązki wolontariusza wobec korzystającego

Głównym obowiązkiem wolontariusza jest należyte wykonywanie świadczeń powierzonych mu do realizacji w ramach wolontariatu. Możliwość szczegółowego określenia obowiązków wolontariusza w zawieranym przez strony porozumieniu, ma istotne znaczenie dla określenia zakresu łączącego strony stosunku prawnego, jak również przyszłej oceny współpracy pod kątem należytego wykonania przyjętych
przez wolontariusza-pracownika zobowiązań. Korzystający może w porozumieniu o wolontariacie jednoznacznie wskazać, jakie obowiązki powierza wolontariuszowi-pracownikowi, a wolontariusz- pracownik może, w ramach tego porozumienia, dookreślić, jakie ponad ustawowe zobowiązania powinien przyjąć na siebie korzystający, aby wolontariusz przystąpił do realizacji powierzonych mu dodatkowych obowiązków.

Wykonywanie świadczeń w ramach wolontariatu pracowniczego może być świadczone w czasie wolnym dla wolontariusza od pracy, jak i w czasie pracy wolontariusza przeznaczonym na wykonywanie czynności zawodowych. Wybór w zakresie powyższego spoczywa na stronach zaangażowanych w wolontariat pracowniczy, przy czym w przypadku, kiedy świadczenia w ramach wolontariatu pracowniczego maja odbywać się w czasie pracy, ostateczna decyzja w tym przedmiocie należy przede wszystkim do przedsiębiorcy-pracodawcy, organizującego czas pracy wolontariusza. Świadczenie wolontariusza, niezależnie od tego czy będzie przez niego wykonywane w godzinach pracy czy w czasie
wolnym, nie będzie wpływać na jego przyszłe uprawnienia pracownicze. Okres pracy w charakterze wolontariusza nie będzie wpływał na prawo i wymiar do renty lub emerytury.

Ze względu na braku prawnych regulacji dotyczących wolontariatu pracowniczego, w obowiązującym stanie prawnym, brak jest przepisów regulujących kwestię dnia wolnego od pracy na wykonywanie zadań związanych z wolontariatem pracowniczym. Decyzja w zakresie udzielenia wolontariuszowi dnia wolnego z powyższego tytułu, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, leży w wyłącznej gestii przedsiębiorcy-pracodawcy, który może przyjąć taką formułę, określając jednocześnie jej zasady.
Inną formą umożliwienia pracownikowi działalności wolontariackiej jest udzielenie przez przedsiębiorcę-pracodawcę, na pisemny wniosek pracownika, urlopu bezpłatnego, zgodnie z przepisami Kodeksu pracy. Urlop bezpłatny stanowi przerwę w realizacji obowiązku pracy, udzielaną przez pracodawcę, w czasie której pracownik zwolniony jest ze świadczenia pracy. Rozważając powyższe rozwiązanie warto pamiętać, że okresu urlopu bezpłatnego nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.
Zgodnie z art. 42 § 4 Kodeksu pracy, pracodawca jest uprawniony do powierzenia pracownikowi, w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy, innej pracy niż określona w umowie o pracę na okres nie przekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika. Powołana regulacja ustawowa zakłada możliwość przejściowego powierzenia pracownikowi innej pracy niż uzgodniona w umowie o pracę, w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy, co równocześnie musi korespondować z ustawowymi gwarancjami dla pracownika kierowanego do innej pracy. Wskazać należy, że takie nieodpłatne oddelegowanie pracowników przez pracodawcę do organizacji pozarządowych czy instytucji publicznych lub społecznych, nie jest wolontariatem pracowniczym i nie powoduje uzyskania przez pracowników statusu wolontariusza.

W ramach omawianej konstrukcji, brak bowiem podstawowej cechy wolontariatu, tj. dobrowolności, czyli ochotniczego i nieodpłatnego działania pracownika. Podsumowując podstawą prawną współpracy między wolontariuszem działającym w ramach wolontariatu pracowniczego, a korzystającym jest porozumienie o wolontariacie uregulowane przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Stosunek prawny łączący korzystającego z wolontariuszem jest stosunkiem cywilnoprawnym, a przedmiotowe porozumienie o wolontariacie jest swoistą umową cywilnoprawną, zawieraną pomiędzy ww. stronami, na potrzeby realizacji świadczeń w
ramach wolontariatu.

Istotne postanowienia porozumienia o wolontariacie zawierane przez korzystającego z wolontariuszem, powinno określać przede wszystkim:
1) zakres wykonywanego przez wolontariusza świadczenia,
2) sposób wykonywanego przez wolontariusza świadczenia,
3) czas wykonywanego przez wolontariusza świadczenia, oraz zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania przez strony. Powyższe elementy mają charakter obligatoryjny i nie mogą zostać pominięte w porozumieniu.

Ponadto, porozumienie o wolontariacie może zawierać fakultatywne postanowienia określone ustawą o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, w szczególności postanowienie o zwolnieniu korzystającego w całości lub części z obowiązku pokrywania kosztów podróży służbowych wolontariusza i należnych mu diet.

W praktyce, może powstać potrzeba formalnej regulacji wzajemnych relacji pomiędzy przedsiębiorcą-pracodawcą, a korzystającym. Przedsiębiorca oraz korzystający mogą, na zasadzie swobody umów, uregulować w drodze odrębnej umowy cywilnoprawnej, łączący je stosunek prawny, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. W szczególności, przedsiębiorca i korzystający mogą, według własnego uznania, określić zakres wzajemnych praw i obowiązków oraz warunki wykonywanych w ramach wolontariatu pracowniczego działań.
Postanowienia zawieranej przez ww. strony umowy cywilnoprawnej mogą doprecyzowywać takie zagadnienia jak:
1) czy przedsiębiorca zobowiązuje się udzielić wolontariuszom dzień wolny od pracy na wykonywanie określonych czynności w ramach wolontariatu pracowniczego;
2) czy przedsiębiorca zobowiązuje się zapewnić transport wolontariuszy do miejsca świadczenia wolontariatu pracowniczego;
3) która ze stron – korzystający czy przedsiębiorca – zobowiązana jest do pokrycia kosztów ubezpieczenia wolontariuszy, przede wszystkim, w ramach ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i ewentualnego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej.

Paweł Nowacki

Prawnik

Od 2000 roku związany z obsługą cywilno-prawną, od Głównego Urzędu Ceł po Izbę Celną w Warszawie, Ponad 10 lat pracy jako Asystent Sędziego  w Izbie Pracy Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego. Od dwóch lat związany z jedną z warszawskich kancelarii prawnych

Przeczytaj również inne wpisy